Nasz trzeci już i zarazem ostatni spacer po historii organów w kościele pw. Opieki św. Józefa zaczniemy od roku 1945, tuż po II Wojnie Światowej…

Należy przypuszczać, że instrument został na tyle uszkodzony w wyniku działań wojennych, że został po wojnie uruchomiony jedynie częściowo. Choć Z. Antkowiak (patrz bibliografia) podaje, że w 1947 organy zostały powiększone o 4 nowe głosy, zdecydowanie bardziej prawdopodobna wydaje się informacja podana przez A. Prasała (patrz bibliografia), że dopiero wówczas organy zostały usprawnione na tyle, by mogły być częściowo użytkowane.

Do przykrego zdarzenia doszło w lipcu 1960 roku, kiedy to doszło do kradzieży dwóch głosów (Piccolo i Rurflet) o wartości od 20-30 tys. zł.  Skrupulatny kronikarz (zapewne brat karmelita) zanotował: „Zameldowano o kradzieży milicji, ale dalsze poszukiwania nie dały skutku”.

Już we wrześniu 1971 ówczesny proboszcz o. Jan Berchmans zaczął przygotowywać grunt pod generalny remont organów zasięgając opinii wrocławskich proboszczów. W wyniku tego rozeznania podjęto decyzję o zleceniu wykonania remontu firmie Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy. Umowę dotyczącą remontu i przebudowy podpisano 4.10.1971 roku, a prace przy instrumencie wykonywane przez trzech robotników (sam Truszczyński i dwóch pomocników) rozpoczęły się 11.01 tego samego roku.

Zdemontowane głosy organowe staczano po specjalnej pochylni na dół, a ponieważ instrument był nieczynny, śpiewowi wiernych w tym czasie towarzyszyła „fisharmonia i głośnikowy wzmacniacz” (być może kronikarz miał na myśli analogowy keyboard podłączony do wzmacniacza?). W czasie remontu wymieniono zmurszałe deski na chórze organowym oraz usunięto znaczne ilości pyłu i gruzu – ‘pamiątki’ po minionej wojnie.

Cały instrument został wysunięty do przodu, dzięki czemu za organami powstało pomieszczenie mające służyć jako salka katechetyczna. Uwadze kronikarza nie umknęło, że pracownicy organowi zdemontowali ‘stare obudowanie instrumentu’, co może wskazywać na fakt, że usunięto wówczas szafę organową bądź całkowicie zdemontowano dawny prospekt (przednią ścianę piszczałek). Nowopowstały prospekt składał się z atrap piszczałek (i tak pozostało po dziś dzień), a dopiero długie piszczałki znajdujące się w głębi służyły i służą nadal w głosie Prynycypał 16’ (II manuał).

Jako ciekawostkę warto dodać, że gruzu pozostałego po przebudowie organów użyto do umocnienia alejki wiodącej z klasztoru do kościoła, a alejka ta istnieje do dziś. Opisując remont organów nie można pominąć zdarzenia, które miało miejsce 10.10.1972 roku. Wówczas dwóch mężczyzn podających się za pracowników firmy Truszczyńskiego przywiozło pudła rzekomo zawierające głosy organowe. Okazało się, że byli to oszuści, którym udało się wyłudzić pieniądze, a w owych pudłach znajdowały się nieprzydatne rupiecie.

Pod sam koniec remontu organów, a dokładnie 28.10.1972 stwierdzono, że dmuchawa organów, czyli samo ich serce, nie wyrabia się i trzeba ją wymienić. Remont okazał się zbyt kosztowny, dlatego zgodnie z tym, co odnotował kronikarz, podjęto decyzję o wymianie silnika. Przypuszczam, że w rzeczywistości wymieniono wówczas turbinę (czyli taki metalowy wiatrak), a silnik przeniesiono ze starej dmuchawy. To drugie rozwiązanie wydaje się bardziej prawdopodobne dlatego, że nieużytkowana już (stojąca obok) poniemiecka dmuchawa pozbawiona jest silnika, który został zapewne przeniesiony do pracującej do dziś dmuchawy mimo, iż jest nieproporcjonalnie duży.
W czasie remontu organy przebudowano zgodnie z rozpowszechnionym wówczas ruchem zwanym Orgelbewegung, który nawoływał do powrotu do tradycji baroku i zakładał, że instrumenty należy barokizować. Choć z dzisiejszego punktu widzenia przebudowywanie historycznego instrumentu wydaje się barbarzyństwem, nie można obwiniać Truszczyńskiego, który wpisał się w panujący wówczas nurt w organmistrzostwie. Po remoncie i przebudowie nasz instrument zyskał następującą dyspozycję:

Urządzenia dodatkowe

Tremolo I, Tremolo III
Żaluzja III (0-5), Crescendo (1-10)
4 wolne kombinacje, stałe: PL, TG
Automat pedału, blokada języków, RG

47 głosów podzielono na cztery sekcje: pozytyw (umieszczony na samym przedzie), manuał główny (umieszczony za pozytywem), manuał III (piszczałki tej sekcji znajdują się na samym tyle pod ścianą w szafie, a na jej przedzie są zamocowane podłużne żaluzje pozwalające sterować natężeniem dźwięku za pomocą pedału w kontuarze) oraz pedał (zawierający najdłuższe, najniżej brzmiące piszczałki podzielone na dwie części po prawej i lewej stronie instrumentu).

Bardzo intrygujące są dwa tzw. głosy regałowe znajdujące się w sekcji pozytywu, a mianowicie Baerpfeife 16’ (w rzeczywistości 8’- na rejestrze jest błąd) i Rankett 8’ (w rzeczywistości 16’). Głosy te są o tyle ciekawe, że zostały zamontowane w 1972 r., ale wyglądają na dużo starsze, co wskazuje na fakt, że nie zostały wykonane przez Truszczyńskiego i pochodzą najprawdopodobniej z jakichś poniemieckich organów. Jakich? Tego być może już nigdy się nie dowiemy…

Powietrze do piszczałek dostarczane jest z pięciu płuc, tzw. miechów. Z moich oględzin wynika, że w czasie przebudowy w 1972r. wymieniono jedynie miech sekcji pozytywu (jest to tzw. miech pływakowy), a pozostałe są jeszcze sauerowskiej konstrukcji.

Po ukończonym remoncie organów nasz kościół wypełniła wyśmienita muzyka klasyczna, gdyż nowenna przed uroczystością Matki Bożej Miłosierdzia w dniach 11-19.11. 1972 połączona była z przygotowaniem do poświęcenia organów, dlatego towarzyszyły jej liczne koncerty. Na organach grali na zmianę prof. Romuald Sroczyński i prof. Klemens Kamiński, a towarzyszyli im liczni soliści Opery i Filharmonii Wrocławskiej jak i chór parafialny. Poświęcenia organów dokonał 19.11.1972r. biskup Andrzej Wronka, a oficjalny odbiór instrumentu nastąpił 1.02 roku następnego.

Należy podkreślić, że w czasie przebudowy wykonano wiele niepotrzebnych z naszej perspektywy przeróbek, których skutkiem było zerwanie z romantycznymi założeniami Sauera. Efekt przebudowy jest taki, że mamy poniemiecki instrument romantyczny przebudowany w duchu neobaroku. W organach, które przetrwały do dziś przeplatają się zatem niemiecka precyzja z PRLowskim kiczem, jak choćby zamontowany w czasie przebudowy kontuar ‘na wysoki połysk’ przywodzący na myśl meblościankę, bądź bezstylowy prospekt, który, przynajmniej we mnie, nie wywołuje żadnych pozytywnych wrażeń estetycznych.

Nasze organy przetrwały w opisanej powyżej formie do dnia dzisiejszego. Stan organów znacznie pogorszył się w roku 2000, kiedy w czasie remontu wnętrza kościoła organy nie zostały poprawnie zabezpieczone. Niestety w wielu miejscach zostały wówczas zachlapane farbą, zasypane pyłem i płatami starej farby, a niektóre piszczałki zostały wygięte. Dziś instrument wymaga kompleksowego remontu i aż prosi się o częściową rekonstrukcję, by odtworzyć, o ile będzie to możliwe, przedwojennego ducha tegoż instrumentu. Miejmy nadzieję, że z pomocą św. Józefa będę mógł niebawem napisać kolejny artykuł pod tytułem ‘Odnowione i zrekonstruowane organy w kościele pw. Opieki św. Józefa we Wrocławiu’…

Poniżej zamieszczam obiecaną bibliografię:

Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991

Burgemeister  L., Der Orgelbau in Schlesien, wyd. 2 Frankfurt am Main 1973

Falkenberg J.H., Der Orgelbauer Wilhelm Sauer, 1831-1916: Leben und Werk, Lauffen, 1990

Prasał A., Kultura Muzyczna w Archidiecezji Wrocławskiej w latach 1945-2003, Lublin 2009

Szetelnicki W., Odbudowa kościołów w Archidiecezji Wrocławskiej w latach 1945-1972. Rola duchowieństwa i wiernych, Roma 1975

Kronika klasztoru O.O Karmelitów Bosych we Wrocławiu, tom II

Kronika Parafii Opieki św. Józefa we Wrocławiu

Źródła internetowe:

http://de.wikipedia.org/wiki/Elftausend-Jungfrauen-Kirche

http://www.casparini.0nyx.com/Casparini/caspfram.htm

http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/3016/adam_horacy_casparini.pdf

http://www.organy.art.pl/instrumenty.php?instr_id=340